مدیر انتشارات نگاه می‌گوید: کتاب‌سازان با وسوسه تخفیف‌های بالا کلاه گشادی سر مخاطب می‌گذارند؛ زیرا کتاب ۱۸ هزار تومانی را با ۵۰ درصد تخفیف ۳۰ هزار تومان می‌فروشند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، آشفته بازار نشر کتاب در ایران همچون دریایی است که کرانه‌ای را نمی‌شود برایش متصور بود. از نایابی کاغذ و قیمت‌های عجیب و غریبی که برایش اعلام می‌کنند تا آثار عجیبی که مشخص نیست، چگونه از فیلتر نظارتی عبور و قدم به بازار گذاشته است. در این میان اما وضعیت توزیع و فروش به عنوان حلقه آخر ارتباط با مخاطب دراماتیک‌تر از سایر بخش‌هاست.
هزینه‌های نگهداری و اداره کتابفروشی‌ها سر به فلک گذاشته و در مقابل محصولی که قرار است آنها عرضه و مختصر سودی بابتش به دست بیاورند، در سر هر کوی و بازاری به شکلی عجیب می‌توان یافت، با تخفیف‌های آنچنانی و محتوایی که مشخص نیست با چه استانداردی و تحت لوای برند کدام مؤسسه نشر قدم به خانه‌های مخاطبان می‌گذارد.
در این میان کتابسازیها بلای جان ناشران شده و صاحبان این بازار که گاهی زیرزمینی و با عنوان قاچاق کتاب و گاهی با مجوزهای رسمی از وزارت ارشاد تحت عنوان کتاب‌سازی فعالیت می‌کنند، هر روز بیشتر پای خود را بر ضربان ناشران می‌فشارند تا اندک نفس باقی‌مانده را نیز در گلوی نشر خاموش کنند و خود یکه‌تاز این بازار باشند.
نکته حائز اهمیت در این میان سؤالی است که ناشران در سال‌های گذشته بارها از خود پرسیده‌اند و چون جوابی برایش نیافته‌اند، دیگر از تکرار آن خسته شده و سکوت را در پیش گرفته‌اند و آن این است: «چرا برخوردی با بازار سیاه نشر نمی‌شود؟» چرا بساطی‌ها و دستفروشان کتاب هر روز بیشتر بساطشان را پهن می‌کنند و حالا بازار اصلی کتاب را در راسته انقلاب از آن خود کرده‌اند و کتابفروشی‌های قدیمی را با سابقه‌های طویل به حاشیه رانده‌اند؟
فریبرز رئیس‌دانا، مدیر انتشارات نگاه، معتقد است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دولت فعلی دغدغه برخورد با بازار سیاه نشر را ندارد، وگرنه آدرس‌ها مشخص است، 20 ناشر کلاهبرداریهای بزرگ این روزهای نشر را انجام می‌دهند. چرا باید بیش از 100 ترجمه از کتاب شازده کوچولو، قلعه حیوانات، عقاید یک دلقک و ... وجود داشته باشد که همکگی رونوشتی از ترجمه اصلی هستند؟
او همچنین از شنیده‌هایی مبنی بر دریافت اجاره بها از بساطی‌های کف خیابان انقلاب توسط شهرداری‌ها سخن می‌گوید، موضوعی که البته نمی‌ئاند صحت دارد یا خیر. متن کامل گفت‌وگو با رئیس دانا به این شرح است:
* تسنیم: بسیاری از ناشران قدیمی می‌گویند که کتاب‌سازی پدیده تازه و متعلق به سال‌های اخیر نیست و از گذشته وجود داشته است، اما به نظر می‌رسد که هیچ زمانی به اندازه سال‌های اخیر این آفت جان نشر رونق نداشته است؟
بله، کتاب‌سازان ید طولایی دارند، از سال 1342 که بنده شغلم ناشر و کتابفروش است، شاهد این ماجرا بوده‌ام. پیش از انقلاب یک انتشاراتی بنام جارچی کتاب‌های خوب ناشران پرفروش را به نام دو مترجم عنایت‌الله شکیباپور و مهرداد مهر منتشر می‌کرد و با قیمت نازل و 40 درصد تخفیف می‌فروخت. این موضوع در سال‌های بعد از انقلاب تا اکنون نیز ادامه داشته است.
به نظر من دولت‌ها و سیاست‌گذاری‌هایشان نیز به این موضوع دامن زده است، امروز در تمام متروها، ترمینال‌های مسافربری، فرودگاه‌ها و ... نمایشگاه‌های کتاب 50 درصد تخفیف را می‌توان مشاهده کرد، تازه مدیرانشان گزارش کار می‌دهند که کار فرهنگی نیز کرده‌ایم. فروش نسخه‌های قاچاق و کتاب‌سازی شده تنها متعلق به فضای فیزیکی در شهر نیست، بلکه در فضای مجازی، فروشگاه‌های مجازی، پلتفرم‌ها، کانال‌های تلگرامی، صفخات اینستاگرامی و... نیز شبکه توزیع دارند.
104 ناشر «عقاید یک دلقک» را کپی کردند
* تسنیم: کتاب‌سازها نیز به مانند قاچاقیان کتاب به سراغ پرفروش‌های یک ناشر می‌روند، از همین مسیر آیا نمی‌توان آنها را شناسایی کرد و چاره‌ای برای مقابله اندیشید؟
بله، به سراغ پرفروش‌ها می‌روند. در نمایشگاه کتاب سال 98 من با یکی از دوستان ناشر یک بررسی انجام دادیم و نتیجه آن این بود که 104 عنوان از کتاب «عقاید یک دلقک» توسط ناشران مختلف عرضه شده بود که تنها پنج صفحه ابتدایی آن متقاوت بود که همان صفحات شناسنامه کتاب است، از صفحه پنج تا انتهای متن دقیقا همان محتوای کتاب چاپ شده توسط انتشارات نگاه بود.
مقابله با کتاب‌سازی مسئله و دغدغه وزارت ارشاد نبوده است. روش کار کتاب‌سازان به این شیوه است که یک زینک را به چاپ یک کتاب اختصاص می‌دهند و بعد هر 200 تا 300 نسخه را به نام یکی از موسسات نشری که ثبت کرده‌اند، وارد بازار کتاب می‌کنند.
اما در پاسخ به بخش دوم پرسش شما باید بگویم که متاسفانه مقابله با کتاب‌سازی مسئله و دغدغه وزارت ارشاد نبوده است، وگرنه براحتی می‌توان با آن مقابله کرد، وقتی همه کتاب‌ها قبل از چاپ تحت نظارت وزارت ارشاد ممیزی می‌شود، چگونه نمی‌توان مانع انتشار چاپ 100 عنوان از یک کتاب توسط ناشران مختلف شد؟.
از این دست آمارها بسیار است، برای کتاب «شازده کوچولو» نیز چنین اتفاقی افتاده بود، محمود آموزگار مدیر انتشارات آمه و رئیس پیشین اتحادیه ناشران و کتابفروشان بررسی کرده بود که بیش از 100 ترجمه با نام‌های انتشارات و مترجم مختلف از شازده کوچولو منتشر شده است.
این‌ها مصداق کتاب‌سازی است. اما یک نکته‌ای که تاکنون مغفول مانده است، این است که در جریان کتابسازیها تنها ناشر اصلی متضرر نمی‌شود، بلکه سر مخاطبان و خریداران کتاب نیز کلاه می‌رود، اجازه دهید مثالی بزنم، کتاب شازده کوچولو با ترجمه شاملو 18 هزار تومان بفروش می‌رود، اما ترجمه‌های کتاب‌سازی شده از روی نسخه اصلی 60 هزار تومان قیمت خورده است، که با تخفیف 50 درصد مخاطب آن را 30 هزار تومان می‌خرد.
تخفیف‌های وسوسه‌انگیز سرابی بیش نیست
برای مردم در شرایط اقتصادی حال حاضر کشور بهره بردن از تخفیف وسوسه‌انگیز است، اما با این وسوسه کلاهی بزرگ سرشان می‌رود، آمارهای پلتفرم‌های فروش کتاب نشان می‌دهد که نسخه شازده کوچولو شاملو 300 نسخه فروش رفته است اما برای ناشر دیگری که ترجمه شاملو را کپی کرده و با اسم مترجمی ناشر چاپ کرده است، 3 هزار نسخه فروش داشته است. چرا؟ چون ناشر دوم از واژه تخفیف 50 درصد استفاده کرده در حالیکه کتاب را دوبرابر قیمت اصلی فروخته است.
* تسنیم: سال‌هاست که ناشران و فعلان صنف نشر از کمبود شبکه توزیع کتاب و تعداد اندک کتابفروشی‌ها گلایه دارند، اما در مقابل مشاهده می‌کنیم که کتاب‌سازها شبکه توزیع گسترده‌ای دارند. شبکه توزیعی که در سال‌های اخیر بسیاری از فعالان صنف نشر از آن غافل بوده‌اند.
بله، شبکه توزیعشان گسترده است، آنها نیز به مانند قاچاقچیان کتاب از مسیرهای مختلفی وارد می‌شوند، چندی پیش من در خیابان جیحون مهمان دوستی بودم، همسرش برایم تعریف کرد که خانمی 30 جلد کتاب آورده منزل آنها و خواسته که با 50 درصد تخفیف از او بخرند تا بتواند خرج زندگی‌اش را در بیاورد، من کتاب‌ها را دیدم همه کتاب‌سازی شده بود، آن زمان بود که فهمیدم شگرد فروش این شبکه بسیار گسترده شده است و از زنان سرپرست خانوار، دختران دانشجو و... نیز استفاده می‌کنند.
*تسنیم: کتاب‌هایی که کتاب‌سازان منتشر می‌کنند، اسامی افرادی را به عنوان مترجم روی جلد به همراه دارد، این مترجمان واقعی هستند؟
خیر، چون ترجمه‌ای انجام نمی‌شود. در آمارهای خانه کتاب و در بخش شابک اسم دختری 19 ساله درج شده بود که 30 عنوان ترجمه از کتاب‌های «آناکارنینا»، «جنگ و صلح»، «برادران کارامازوف» و ...به نام او شابک گرفته بود، این ادعا چه اندازه باورپذیر است؟
کتابی را یک مسافر برای من از فرودگاه دبی خریده بود و ما برای ترجمه آن با مترجمی قرارداد بستیم، پنج روز بعد ترجمه کتاب را در بازار مشاهده کردم و متوجه شدم که کتاب‌سازی شده و توسط گروهی از مترجمان است. کتابی را که تنها یک هفته از چاپیش در جهان می‌گذرد، بخش‌بخش کرده و به چندین مترجم می‌دهند تا ترجمه کند، بعد بدون ویراستاری و ... کتاب را در بازار عرضه می‌کنند. به نظر من اینگونه چاپ کردن کتاب هم مصداق کتاب‌سازی است.
* تسنیم: کتابسازیها در سال‌های اخیر به لحاظ اقتصادی چه ضربه‌ای به صنعت نشر زده است؟
کتاب‌سازی در سال‌های اخیر اقتصاد نشر را فلج کرده است، ناشران بزرگ و حرفه‌ای از بین چند هزار اثری که چاپ کرده‌اند، کمتر از 50 عنوان پرفروش دارند که خرچ انتشاراتشان را در می‌آورد، آن وقت این پرفروش‌ها نیز یا قاچاق می‌شوند یا کتاب‌سازی.طبیعی است که مخاطب ناآگاه به قصد استفاده از تخفیف بیشتر سراغ کتابسازیها می‌رود.
* تسنیم: برای برخورد و مقابله با این پدیده‌ها تاکنون چه اقدامی توسط خود صنف انجام شده است، خب اتحادیه کارگروه صیانت از حقوق مولف و ناشر دارد. چرا ورود نمی‌کند؟
اینگونه نبوده که ورود نکرده باشیم در بحث قاچاق کتاب حرکت‌های خوبی انجام شد، اما در یکی دو سال اخیر کرونا پیشرفت کارها را با مشکل مواجه کرده است، برگزاری جلسات هم‌اندیشی، گرفتن حکم‌های قضایی و ... روند کندی پیدا کرده است.
فرهنگ‌سازی بیشتر از برخوردهای سلبی مؤثر است اما به نظر من بیشتر از برخوردهای سلبی با عاملان این ماجراف فرهنگ‌سازی جواب می‌دهد، چگونه است که حالا مخاطبان ما دیگر سی‌دی و فیلم غیر اورجینال ایرانی را نمی‌خرند؟ چون از سال‌ها پیش فرهنگ‌سازی شد.
اما در کنار فرهنگ‌سازی باید مقابله با توزیع نیز کرد، شهرداری و شورای شهر متاسفانه در زمینه دستفروشان کتاب کم‌کاری می‌کنند. وقتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چاپ و انتشار کتابی را ممنوع اعلام می‌کند، مکان و عامل فروش غیر قانونی آن کتاب نیز مشخص است، چرا جلوی آن گرفته نمی‌شود. اکنون هر کتابی که لغو مجوز می‌شود در بساط کتابفروشان کف پیاده‌رو راسته انقلاب دیده می‌شود. اصلا بازار کتاب سانسور نشده راه انداخته‌اند، به دروغ می‌گویند کتاب‌هایمان سانسور نشده است تا مشتریان را فریب دهند و تشویق به خرید کنند.
* تسنیم: اتحادیه با نهادی قضایی، امنیتی، شهرداری‌ها و شورای شهر برای مقابله با دستفروشان خیابان انقلاب مذاکره نکرده است؟
چرا منتهی موانعی وجود دارد، برای نمونه بخشی از خیابان انقلاب متعلق به یک منطقه شهرداری و بخشی دیگر متعلق به منطقه دیکری است. بارها هم قول داده‌اند اما پیگیری نمی‌کنند. برخی نیز می‌گویند که این دستفروشان اجاره بها برای کف پپاده‌رو پرداخت می‌کنند و به خاطر همین جلوی آنها گرفته نمی‌شود، اما نمی‌دانم صحت دارد یا نه.
در بحث برخورد اما اتفاقاً نهادهای امنیتی کمک بسیاری کرده‌اند، اما مسائل حاشیه‌ای در کشئور ما بسیار است و نهادهای مختلف هم گرفتاری‌های خود را دارند، برای همین نمی‌توان یک جریان مسمتر را شاهد بود.
* تسنیم: در زمینه برخورد با کتابسازیها دولت آتی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آن چه اقدامی باید انجام دهند؟
متأسفانه جدیتی برای برخورد با این کلاهبرداریهای حوزه نشر وجود ندارد، 20 ناشر هستند که بزرگترین کلاهبرداران نشراند، وزارت ارشاد هم می‌داند، اما با آنها برخوردی نمی‌کند. این ناشران که کتاب‌های غیراصلی چاپ می‌کنند گاهی از سهیمه کاغذ نیز استفاده می‌کنند، البته تلاش می‌شود که یا به آنها تعلق نگیر یا بسیار کم.
حرکت باید از وزارت ارشاد شروع شود. امیدوارم دولت آینده اهتمام جدی برای برخورد با این موضوع داشته باشد. ما پیشنهاد نمی‌کنیم که پروانه نشر این ناشران را لغو کنند، بلکه مانع انتشار کتاب‌های پرفروش ناشران دیگر از سوی آنها شوند. وقتی صدمین ترجمه از «قلعه حیوانات» برای مجوز به ارشاد می‌رود، نباید به آن مجوز داد. امیدوارم وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت بعدی دغدغه بیشتری در این زمینه داشته باشد.
